Giáo án Ngữ văn Lớp 7 - Tiết 45: Cảnh khuya (Hồ Chí Minh) - Năm học 2020-2021

Ngày soạn: 3.11.2020
Ngày dạy: 25.11.2020
Tiết: 45 CẢNH KHUYA
(Hồ Chí Minh)
I.Mục tiêu:
- Hiểu được giá trị tư tưởng và nghệ thuật đặc sắc của bài thơ “ Cảnh khuya” của tác giả Hồ Chí Minh.
1. Kiến thức: 
- Sơ giản về tác giả Hồ Chí Minh
- Tình yêu thiên nhiên gắn liền với tình cảm cách mạng của chủ tịch Hồ Chí Minh.
- Tâm hồn chiến sĩ và nghệ sĩ vừa tài hoa vừa tinh tế, vừa ung dung, bình tĩnh, lạc quan của Bác.
- Nghệ thuật tả cảnh, tả tình, ngôn ngữ, hình ảnh đặc sắc trong bài thơ “Cảnh khuya”
2. Kĩ năng:
- Đọc hiểu tác phẩm thơ hiện đại, viết theo thể thơ Thất ngôn tứ tuyệt Đường luật.
- Phân tích để thấy được chiều sâu nội tâm của người chiến sĩ cách mạng và vẻ đẹp mới mẻ của những chất liệu cổ thi trong sáng tác của Hồ Chí Minh
3. Thái độ:
- Giáo dục lòng tự hào, kính trọng và biết ơn Bác Hồ
- Giáo dục học sinh lòng yêu thiên nhiên và bảo vệ thiên nhiên
II. Chuẩn bị
1.GV: giáo án, powerpoint, máy chiếu, bảng phấn 
2.HS soạn bài, tìm hiểu những bài thơ của Bác viết về trăng 
III. Phương pháp
Kết hợp sử dụng các phương pháp: vấn đáp, gợi mở, bình giảng, thảo luận nhóm.
III. Tiến trình bài dạy:
1.Ổn định, tổ chức lớp
2. Kiểm tra bài cũ: Kết hợp trong nội dung bài mới.
3. Khởi động:
GV cho HS quan sát một số hình ảnh, nơi ở của Bác Hồ ở Tuyên Quang, Pác Bó 
GV: Những hình ảnh này ở đâu, gợi cho em nhớ đến ai?
Qua hình ảnh nhà Bác ở, không gian xung quanh, em nhận thấy Bác là một người như thế nào?
Bác Hồ không chỉ là một người yêu thiên nhiên, bác còn là người có tình yêu đối với đất nước sâu đậm, luôn lo lắng cho vận mệnh của Đất Nước. Nhà thơ Tố Hữu đã viết: 
 “Bác Hồ thức năm canh không ngủ
 Nghe phong ba gào thét đá ghềnh
 Vững tay lái, ôi người thủy thủ
 Đã từng quen sóng biển lênh đênh”
 Bài thơ “Cảnh khuya” đã ra đời trong một đêm Bác Hồ thao thức năm canh không ngủ như thế. Và để hiểu thêm nỗi lòng của Bác được gửi gắm trong bài thơ, chúng ta cùng đi vào tìm hiểu bài mới, trong tiết học ngày hôm nay.
Hoạt động của GV và HS
Nội dung
Hoạt động 1: Tìm hiểu chung
Phương pháp: vấn đáp, quy nạp.
Thời gian: 5 phút
? Trình baøy nhöõng hieåu bieát cuûa em veà taùc giaû Hoà Chí Minh ,vò laõnh tuï kính yeâu cuûa daân toäc? 
? Baøi thô naøy ñöôïc Baùc vieát ôû ñaâu, trong hoaøn caûnh naøo?
*Tích hợp: Em hiểu gì về hoàn cảnh lịch sử nước ta giai đoạn này? Chiến khu Việt Bắc gồm những tỉnh nào?
? Baøi thô ñöôïc Baùc vieát theo theå thô naøo? ( Thaát ngoân töù tuyeät)
? Vaän duïng nhöõng hieåu bieát veà theå naøy qua nhöõng baøi thô Ñöôøng maø em ñaõ hoïc, haõy chæ ra caùc ñaëc ñieåm veà soá tieáng (chöõ) trong moãi caâu thô, soá caâu cuûa moät baøi, caùch gieo vaàn, ngaét nhòp cuûa hai baøi thô treân?
GV: Thô töù tuyeät coøn goïi laø thô tuyeät cuù coù töø laâu ñôøi ôû TQ vaø VN . Theo nghóa roäng ñaây laø baøi thô boán caâu, moãi caâu naêm tieáng hoaëc baûy tieáng (goïi laø nguõ ngoân tuyeät thi vaø thaát ngoân tuyeät cuù) . giöõa caùc caâu coù theå ñoái nhau, cuõng coù theå khoâng caàn ñoái nhau. Thô HCM nhaát laø thô chöõ Haùn, thöôøng laø thô töù tuyeät.
? Nhaéc laïi caùch ngaét nhòp cuûa theå thô thaát ngoân töù tuyeät?
(4/3 hoaëc 2/2/3)
GV: Baøi thô “Caûnh khuya” ñöôïc laøm theo theå töù tuyeät: coù boán caâu, moãi caâu baûy tieáng, ba vaàn (ôû caùc caâu thöù nhaát, thöù hai,thöù tö ) gioáng moâ hình chung cuûa theå töù tuyeät thaát ngoân.Veà caáu truùc noäi dung baøi thô cuõng theo trình töï khai, thöøa, chuyeån, hôïp. Choã khaùc bieät roõ nhaát veà hình thöùc cuûa baøi thô so vôùi moâ hình chung laø caùch ngaét nhòp ôû caâu thöù nhaát vaø thöù tö. Hai caâu naøy khoâng ngaét nhòp 4/3 nhö thoâng thöôøng maø ngaét nhòp 3/4 vaø 2/5.
- Baøi thô khi ñoïc caàn chaäm raõi, chuù yù nhaán maïnh caùc ñieäp ngöõ.
GV ñoïc maãu, goïi hoïc sinh ñoïc laïi. Nhaän xeùt.
GV yêu cầu HS đọc các từ khó trong SGK
? Xác định phương thức biểu đạt của bài thơ?
? Xác định bố cục của bài thơ?
Phần 1: hai câu đầu ( Cảnh đêm trăng núi rừng Việt Bắc)
Phần 2: hai câu cuối ( Tâm trạng của nhà thơ)
I. Tìm hieåu chung:
Taùc giaû: Hoà Chí Minh 
(1890-1969).
2.Taùc phaåm: 
a. Hoàn cảnh sánh tác: Saùng taùc luùc ôû chieán khu Vieät Baéc trong nhöõng naêm ñaàu cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp.
b. Theå thơ: thaát ngoân töù tuyeät
c. Từ khó: SGK
d. PTBĐ: biểu cảm
e. Bố cục: 2 phần 
Hoạt động 2: Tìm hiểu văn bản
Phương pháp: thảo luận nhóm, vấn đáp, quy nạp, bình giảng.
Thời gian: 25 phút
HS ñoïc caâu 1
? Bieän phaùp ngheä thuaät naøo ñöôïc taùc giaû söû duïng ôû caâu thô naøy? ( So saùnh)
? Em coøn nhôù baøi thô naøo cuõng duøng pheùp so saùnh ñeå taû tieáng suoái maø em ñaõ hoïc? Ñoïc laïi caâu thô ñoù?
( Baøi ca Coân Sôn cuûa Nguyeãn Traõi – Coân Sôn ñaøn caàm beân tai)
GV: Caâu thô: “ Tieáng suoái haùt xa” coù caùch so saùnh ñaëc saéc. Liên hệ tới bài “Côn Sơn ca” của Nguyễn Trãi:
Côn Sơn suối chảy rì rầm
Ta nghe như tiếng đàn cầm bên tai
? So sánh cách miêu tả tiếng suối của hai tác giả giống và khác nhau ở điểm nào? (HS chỉ rõ điểm giống và khác nhau). Vieäc so saùnh của Bác nhö vaäy coù taùc duïng gì?
(Laøm cho tieáng suoái gaàn guõi vôùi con ngöôøi hôn vaø coù söùc soáng, treû trung.)
 GV: + Giống: đều miêu tả tiếng suối với âm nhạc, qua pháp so sánh
+ Khác: Nguyễn Trãi so sánh tiếng suối với tiếng đàn cầm, Caùch so saùnh cuûa NT tuy hay nhöng vaãn laø aâm thanh cuûa töï nhieân lieân töôûng ñeán aâm thanh töï nhieân. Coøn Baùc Hoà ñaõ so saùnh tieáng suoái với tiếng hát, aâm thanh cuûa töï nhieân vôùi tieáng haùt, aâm thanh phaùt ra töø con ngöôøi. Ñieàu aáy khieán cho tieáng suoái cuûa röøng Vieät Baéc trôû neân gaàn guõi vôùi con ngöôøi hôn, vaø mang söùc soáng treû trung hôn.
Goïi hoïc sinh ñoïc caâu thô thöù 2
? Ngheä thuaät naøo ñöôïc söû duïng trong caâu thô naøy?
? “Loàng” coù nghóa laø gì? ñieäp ngö õø “loàng” ôû ñaây cho em hình dung caûnh traêng röøng Vieät Baéc nhö theá naøo?
 (Cho thaáy hình aûnh caûnh vaät ñan xen nhau, lung linh huyeàn aûo)
GV: Điệp từ “lồng”:
+ Tầng trên: (“lồng” 1) Bóng trăng xuyên vào vòm lá cây cổ thụ.
+ Tầng dưới: (“lồng” 2) Bóng trăng và bóng cổ thụ in hoa lên mặt đất.
- “lồng”: Bao phủ, trùm lên, hoặc hòa hợp
GV: Hình aûnh trong caâu thô naøy coù veû ñeïp cuûa moät böùc tranh nhieàu taàng lôùp, ñöôøng neùt, hình khoái ña daïng. Coù daùng hình vöôn cao toûa roäng cuûa voøm coå thuï, ôû treân cao laáp loaùng aùnh traêng, coù boùng laù, boùng caây, boùng traêng in vaøo khoùm hoa, in leân maët ñaát thaønh nhöõng hình nhö boâng hoa theâu deät. Böùc tranh chæ coù hai maøu saùng toái, traéng ñen maø taïo neân veû lung linh chaäp chôøn, laïi aám aùp hoøa hôïp bôûi aâm höôûng cuûa hai töø “loàng” trong moät caâu thô.
?Em có cảm nhận gì về cảnh vật thiên nhiên trong hai câu đầu? 
Chuyển ý: Trong thơ Bác, thiên nhiên không tách khỏi con người, mà hòa hợp với con người. Con người trong thơ Bác vừa là con người say đắm thiên nhiên, vừa là con người lo toan Cách mạng, vậy tâm trạng của Người lo lắng điều gì? Chúng ta cùng tìm hiểu phần 2.
II. Tìm hiểu văn bản
1/ Caûnh đêm traêng núi röøng Vieät Baéc:
Tieáng suoái tieáng haùt
So saùnh " laøm cho aâm thanh cuûa thieân nhieân gaàn guõi vôùi con ngöôøi.
Traêng loàng boùng loàng hoa
Ñieäp ngöõ " taïo hình aûnh caûnh vaät ñan xen lung linh huyeàn aûo.
=> Cảnh thiên nhiên đẹp lung linh huyền ảo, gần gũi với con người.
Goïi HS ñoïc caâu 3,4
? ÔÛ caâu thöù 3 em thaáy coù gì ñaëc bieät? Noù ñoùng vai troø gì trong baøi thô? 
 ( Ñieäp ngöõ “chöa nguû” ® Coù vai troø chuyeån yù)
? Caùch söû duïng ñieäp ngöõ kieåu baét caàu naøy ta ñaõ gaëp trong baøi naøo? ( Sau phuùt chia li)
? Ñieäp ngöõ “ chöa nguû” ôû ñaây coù yù nghóa gì?
(Cho ta thaáy ñöôïc taâm traïng cuûa Baùc: yeâu thieân nhieân vaø yeâu nöôùc)
? Qua söï “chöa nguû” cuûa Baùc ta coù theå hieåu theâm ñieàu gì veà taâm hoàn vaø tính caùch cuûa Ngöôøi?
GV: Caû yù thô vaø lôøi thô cuûa Baùc trong baøi toaùt leân moät tình caûm bao la , roäng lôùn cuûa moät vò laõnh tuï heát loøng heát söùc vì nöôùc vì daân maø laïi yeâu thieân nhieân ñeán theá. Ñieäp ngöõ “chöa nguû” ñaët ôû cuoái caâu thöù ba vaø ñaàu caâu thöù tö laø moät baûn leà môû ra hai phía trong cuøng moät con ngöôøi: Ngöôøi chöa nguû khoâng chæ vì say meâ caûnh ñeïp maø vì “lo noãi nöôùc nhaø”
 Hai neùt taâm traïng aáy thoáng nhaát trong con ngöôøi Baùc, theå hieän söï hoøa hôïp, thoáng nhaát giöõa nhaø thô vaø ngöôøi chieán só trong vò laõnh tuï. 
Bình giảng: Quả thật như các bạn vừa phân tích cả cuộc đời Bác chưa bao giờ có giấc ngủ say. Điều này không chỉ đến trong bài “Cảnh khuya” mà ở văn bản lớp 6 chúng ta đã được thấy hình ảnh Bác trong một đêm không ngủ qua bài “Đêm nay Bác không ngủ” của nhà thơ Minh Huê, hình ảnh Bác lo lắng cho đất nước, cho cuộc kháng chiến cũng được thể hiện rõ nét.
“Chú cứ việc ngủ ngon
Ngày mai đi đánh giặc
Bác thức thì mặc Bác
Bác ngủ không an lòng
Bác thương đoàn dân công
Đêm nay ngủ ngoài rừng
Rải lá cây làm chiếu
Manh áo phủ làm chǎn...
Trời thì mưa lâm thâm
Làm sao cho khỏi ướt
Càng thương càng nóng ruột
Mong trời sáng mau mau” 
Có lẽ, giấc ngủ say nhất của người là khi người đã yên giấc ngàn thu:
“Bác nằm trong giấc ngủ bình yên 
Giữa một vầng trăng sáng dịu hiền 
Vẫn biết trời xanh là mãi mãi 
Mà sao nghe nhói ở trong tim”
Liên hệ: Là một HS còn ngồi trên ghế nhà trường, các em làm gì để thể hiện lòng biết ơn với Bác và các thế hệ anh hùng đã hi sinh vì tổ quốc?
2/ Taâm traïng cuûa thi nhân:
Caûnh khuya chöa nguû
Chöa nguû vì lo noãi nöôùc nhaø.
Ñieäp ngöõ " Ngöôøi chöa nguû khoâng chæ vì say meâ caûnh ñeïp maø vì “lo noãi nöôùc nhaø”
Þ Yeâu thieân nhieân, yeâu ñaát nöôùc.
Hoạt động 3: Tổng kết 
Phương pháp: Vấn đáp, quy nạp
Thời gian: 10p
?Em hãy cho biết nghệ thuật và nội dung của bài thơ?
Nghệ thuật
- Thể thơ thất nôn tứ tuyệt.
- So sánh, điệp từ.
Nội dung
- Tình cảm yêu thiên nhiên.
- Lòng yêu nước sâu nặng.
III. Tổng kết
*Ghi nhớ (sgk)
Hoạt động 4: Luyện tập – củng cố
Phương pháp: vấn đáp
Thời gian: 5 phút
?Trong phong trào học tập và làm theo tấm gương đạo đức của Hồ Chí Minh ngày nay, qua bài thơ này, em học tập được điều gì ở Bác? 
? Nghệ thuật so sánh trong câu thơ “Tiếng suối trong như tiếng hát xa” có tác dụng gì?
Làm cho tiếng suối gần gũi với con người
Gợi sự tĩnh lặng, huyền diệu của núi rừng Việt Bắc
Thể hiện cách cảm nhận riêng của Bác so với các nhà thơ khác khi viết về cùng đối tượng
A, B, C đều đúng
? Giá trị nội dung, nghệ thuật chủ yếu của bài thơ?
Thể hiện tình yêu thiên nhiên, tâm hồn nhạy cảm
Thể hiện tình yêu nước sâu sắc
Thể thơ thất ngôn tứ tuyệt, bút pháp cổ điển và hiện đại, biện pháp tu từ so sánh, nhân hóa, điệp ngữ.
A, B, C đều đúng
? Vẽ sơ đồ tư duy khái quát nội dụng, nghệ thuật bài học.
GV chốt lại những câu hỏi đã đặt ra ở đầu bài.
IV/. Höôùng daãn veà nhaø
- Hoïc thuoäc loøng baøi thô vaø ghi nhôù Sgk/143.
- Soaïn baøi : Rằm tháng giêng.
+ Trả lời câu 4,5 sgk - 142.